سوء‌مدیریت منابع آبی لرستان ؛ دلیل اصلی خشک شدن رودخانه کشکان

بانگ خبر، به نقل از روابط عمومی محیط زیست، رودخانه کشکان در لرستان سرچشمه اصلی کرخه در خوزستان است. حوزه آبریز کشکان با مساحت ۹۷۷۵/۶۶ کیلومتر مربع در ناحیه جنوب غربی ایران واقع شده‌ و این حوزه بخش مهمی از سرشاخه‌های پرآب رودخانه کرخه را تشکیل می‌دهد. این رود در ۵ کیلومتری شهر ویسیان در روستایی به نام دواب به رودخانه گلال خرم آباد می‌پیوندد و حدود یک سوم خاک لرستان را در بر می‌گیرد و بخش عمده آن از شهرستان‌های الشتر و خرم آباد سرچشمه گرفته و می‌گذرد و رودهای کوچکتری از شهرستان‌های نورآباد، خرم‌آباد، کوهدشت، چگنی و پلدختر در طول مسیر به آن اضافه می‌شوند. در جریان سیل ابتدای سال ۱۳۹۸، دبی این رود از ۴۶۰۰ متر مکعب در ثانیه عبور کرد.
این روزها سطح آب رودخانه کشکان به شدت کاهش یافته و بخصوص در مناطق پایین دست تقریبا خشک شده است. کاهش میزان بارندگی، برداشت‌های غیر مجاز توسط موتورهای آب در طول مسیر این رودخانه و همچنین برداشت بیش از اندازه از آب رودخانه برای کشاورزی محصولات آب‌دوست در بالادشت از عمده دلایل کاهش میزان آب این رودخانه است.
افت شدید ۸۰ الی ۹۰ درصدی آبدهی رودخانه‌های حوزه کرخه
مدیرعامل آب منطقه‌ای لرستان در این باره  اظهار داشت: رودخانه کشکان از سرچشمه ۲ رودخانه در بالادست به نام‌های کاکارضا و کهمان تغذیه و تشکیل می‌شود. معمولا از مازاد آب این دو رودخانه است که بیشتر کشکان را پرآب می کند. متاسفانه امسال در حوزه کرخه ۳۶ درصد کاهش بارندگی و سال گذشته نیز با ادامه و تداوم خشکسالی مواجه بودیم که اینها هم تاثیر زیادی در کاهش میزان منابع آب های زیر زمینی داشت و به همین دلیل بر روی چشمه‌های آب و رودخانه‌ کشکان تاثیر گذاشته و در نتیجه شاهد افت شدید ۸۰ الی ۹۰ درصدی آبدهی رودخانه‌های حوزه کرخه بودیم.
کشت گیاهان آب دوست به رغم هشدار آب منطقه‌ای
داریوش حسن نژاد ادامه داد: در بالادست رودخانه کشکان نیز در برخی مناطق و به خصوص در بیرانشهر الگوی کشت برنج را به رغم اینکه آب منطقه‌ای اعلام کرد محصولات آبدوست را کشت نکنند اما این کشت‌ انجام می شود و در کهمان نیز امسال کشاورزان چغندر کاشتند.
البته کشاورزان از روی ناچاری مجبور به این کار هستند چون مسئولان مربوط هنوز نتوانستند کشت دیگری را برای امرار معاش کشاورزان جایگزین کنند اگر چه میزان این کشت‌ها نسبت به سال گذشته کاهش زیادی داشته است.
کاهش بارندگی و گرمای شدید عامل اصلی خشک شدن کشکان
حسن نژاد افزود: هنوز برای عدم الگوی کشت‌های آبدوست قانون مدون و تنظیم شده‌ای نداریم. آنچه که در این باره جهاد کشاورزی اعلام می‌کند تنها توصیه به عدم این کشت‌ها است. البته نمی‌توان گفت که همه کاهش آب رودخانه برای کشت‌ گیاهان آبدوست است چرا که در سنوات گذشته هم این کشت ها انجام می شد ولی تا این اندازه باعث افت آب رودخانه نمی شد. امسال دبی رودخانه کاهش شدیدی دارد و کاهش شدید بارندگی و گرمای هوا، علت های اصلی کاهش آب رودخانه کشکان است. دو سال می شود که به طور مداوم خشکسالی را در استان داریم و حتی سال ۹۸ هم در استان با وجود سیل ویرانگر باز هم در همان سال خشکسالی را داشتیم ولی رودخانه کشکان خشک نشد.
وی اضافه کرد: سال های گذشته با رهاسازی آب سد ایوشان در بالا دست دبی پایه رودخانه کشکان افزایش می یافت. امسال این سد به اندازه کافی آب نداشت به همین دلیل نتوانستیم آب را رها سازی کنیم و البته هر چند اگر این آب هم رهاسازی می شد در بالادست کشت های وسیع‌تری صورت می گرفت و باز هم رودخانه به مقدار لازم آبرسانی نمی شد. هم اکنون رها سازی آب این سد برای برقرار و پایداری رودخانه کشکان در دست انجام است.
وی گفت: گاهی برداشت‌های اضافه‌ای نیز کشاورزان از آب رودخانه دارند و یا با موتور آب کشاورزی و تلمبه‌هایی که به صورت سیار در داخل رودخانه کشکان کار می گذارند تا حدودی میزان آبدهی رودخانه را کاهش می‌دهند.
مدیرعامل آب منطقه‌ای لرستان بیان کرد: متاسفانه در پایین دست سد معشوره، تقریبا ۲ کیلومتر مانده به “دو آب” نیز شاهد خشک شدن آب رودخانه کشکان هستیم که این اتفاق به دلیل فرار آبی است که در لایه های زمین خشک کف رودخانه نفوذ پیدا می کند.
حسن نژاد تصریح کرد: برای پایداری رودخانه کشکان ۲ تا ۲/۵ متر به شکل ثابت و یکنواخت باید در این رودخانه آب وجود داشته باشد که با مسائل و مشکلاتی که در حال حاضر وجود دارد تامین آب این رودخانه وجود ندارد. البته اولین باری هم نیست که این رودخانه خشک شده و در ادوار گذشته هم این رودخانه خشک می شد. هم اکنون نیز جریان رودخانه ادامه پیدا می کند و در دوآب ویسیان به آب رودخانه اضافه می شود و تا آنجا آب جریان دارد و تا خروجی کشکان که می رسد یعنی تا پلدختر و سیمره این رودخانه آب دارد. فقط در چگنی و شیراوند این رودخانه خشک شده است که حدودا ۱۰ کیلومتری می شود.
احداث سد معشوره تنها چاره رفع کم آبی کشکان
وی اضافه کرد: برای رفع مشکل کم آبی رودخانه کشکان در دراز مدت چاره‌ای جز ساخت سد معشوره نیست. به نوعی ساخت این سد نجات دهنده منطقه است و باعث می شود دبی رودخانه همیشه برقرار باشد. علاوه براینکه آب شرب تعدادی از شهرهای پایین دست هم از جمله رومشکان، کوهدشت و چگنی نیز تامین خواهد شد. کشاورزی در این مناطق نیز به دلیل کم آبی در حال نابودی است که با ایجاد این سد آب مورد نیاز کشاورزان هم تامین می شود.
مدیرعامل آب منطقه‌ای لرستان ادامه داد: مقدمات آغاز پروژه احداث سد معشوره توسط شرکت آب نیرو در حال انجام است و در آینده ای نزدیک احداث می شود.
با احداث سدها مخالفیم
در ادامه مدیرکل حفاظت محیط زیست استان لرستان هم در این باره به ایلنا، گفت: محیط زیستی‌ها معمولا با احداث سدها مخالفند. چرا که وقتی سدی احداث می شود باعث تغییر زیستگاه ها در بالادست و پایین دست رودخانه‌ها می شود و ممکن است حق آبه‌ها محیط زیست به خوبی تحقق پیدا نکند. همچنین برای آبزیان در بالادست و پایین دست مشکلاتی را ایجاد می‌کند و تغییر مسیرها را در رودخانه ها ممکن است به وجود بیاورد.
علی سالاروند ادامه داد: طرح های آبخیزداری و آبخوان داری برای خشکسالی در استان می تواند تاثیر مثبتی داشته باشد. این طرح ها باعث تغذیه آب‌های زیر زمینی، کاهش هزینه‌ها و فاصله دسترسی به منایع آب‌های سطحی توسط کشاورزان را افزایش می دهد. در زمان های گذشته مردم آب بندهایی کوچک برای اراضی کشاورزی ایجاد می کردند که هم آب مورد نیاز کشاورزی شان تامین و هم باعث تقویت آب های زیر زمینی می شد.
وی گفت: از وقتی به سدسازی گرایش پیدا کردیم و به طرح های آبخیزداری و آبخوان داری کمتر اهمیت دادیم متاسفانه مشکلات ما در حوزه آب بیشتر شد. اگر آب سدها را به خوبی و به موقع مدیریت نکنیم خودش به مشکل تبدیل می شود و وقتی حق آبه کشاورزان به موقع تامین نشود مشکلات زیادی در بحث کشاورزی پیش خواهد آمد.
مدیرکل حفاظت محیط زیست استان لرستان افزود: به نظرم برای حل مشکل کم آبی نباید سد سازی را در اولویت اول کار قرار بدهیم. اما ممکن است نظر حکمرانان آب خلاف نظر ما محیط زیستی ها باشد که آنها هم دلایل توجیهات خودشان را دراین باره دارند. سدها مشمول ارزیابی هستند کما اینکه در صورتی که اثرات ارزیابی شان را انجام بدهند و دلایل شان را مطرح کنند قابل اجرا هستند.
سالاروند تصریح کرد: با توجه به اینکه ۱۲ میلیارد متر مکعب خروجی آب استان لرستان است اگر این آب را حکمرانان در پشت سدها ذخیره کنند و در فصول خشک سال با مدیریت در اختیار کشاورزان قرار بدهند و حق آبه زیست محیطی رودخانه را بپردازند آن موقع می توان گفت سدها می توانند تاثیر مثبتی در وضعیت خشکسالی و به خصوص تامین آب رودخانه کشکان دارند. نه اینکه جلوی آب سد را ببندیم و بعد حق آبه زیست محیطی را نپردازیم. یا مردم به هوای سد کشت آبدوست انجام بدهند و یا باغاتی را ایجاد کنند و پیش خودشان بگویند که آب سد همیشه ذخیره است و در موارد خشکسالی که ورودی آب سد کاهش پیدا می کند برای شان مشکل ساز شود.
وی گفت: در صورتی سد سازی خوب است که که همه ابعادش در نظر گرفته شود یعنی از قبل در این باره با کشاورزان صحبت شود که امسال این میزان آب را می توانیم ذخیره کنیم و بر مبنای همان سال مدیریت شود. نه اینکه سدی را ایجاد کنند و دیگر کار نداشته باشند که کشاورز دارد باغ به عمل می آورد و یا محصول آب‌دوست کشت می کند. اگر به حق آبه های زیست محیطی، میزان ذخیره سازی آب در طول سال توجه نکنیم همه اینها به مشکلی تبدیل می‌شود که بعدا تبعات اجتماعی و زیست محیطی را به دنبال دارد.
مدیرکل حفاظت محیط زیست استان لرستان افزود: هر سدی ۳۰ درصد خروجی اش باید به عنوان حق آبه در نظر گرفته شود که اگر این حق آبه تحقق پیدا نکند یا برداشت های غیر مجاز در مسیر بعضی از رودخانه ها با موتورهای آب کشاورزی چه با مجوز و چه بی مجوز که گاهی به صورت سیار شبانه این آب را برداشت می کنند مدیریت نشوند و همچنین عدم تحقق حق آبه های زیست محیطی که منجر به تلفات آبزیان می شود مشکلات زیادی را در حوزه محیط زیست به وجود خواهند آورد که همگی نشأت گرفته از سوء مدیریت و حکمرانی در منابع آب است.
گزارش: مریم بازوند